مجموعه بندیان درگز：کشف اتفاقی تمدن خراسان

مجموعه تاریخی بندیان درگز؛ کشف اتفاقی بخشی از تمدن خراسان

مجموعه تاریخی بنديان و یاریم تپه در دو کيلومتری شمال غرب شهر درگز، ابتدای جاده روستای ارتیان و در کنار رودخانه درونگر قرار دارد، محوطه باستانی بندیان پس از کشف اتفاقی قطعات گچ بری در سال ۱۳۶۹در این محل، مورد شناسایی اولیه قرار گرفت و اکنون به عنوان بخشی از تاریخ و تمدن خراسان به سایت موزه تبدیل شده است.
با توجه به اهمیت بسیار زیاد این شواهد و پس از انجام چندین فصل کاوش باستان شناسی توسط استاد مهدی رهبر، آثار ارزشمند و منحصر به فرد معماری از دوره ساسانی به دست آمد. این شواهد در محدوده ای حدود چهار هکتار قرار دارد و تاکنون بخش کوچکی از آن از زیر خاک خارج شده است.
قسمت اصلی بندیان، ساختمان مرکزی یا نیایشگاه است که در برگیرنده تالاری مربع شکل به ابعاد ۸/۵ در ۱۰/۵ متر بوده و سقف آن بر روی چهارستون گچ بری شده زيبا قرار داشته است. بر روی دیوارهای داخلی این تالار، هفت صحنه گچ بری شده قرار گرفته که از حيث تاريخی و هنری واجد ارزش های فراوانی است.
صحنه شکار گوزن توسط پادشاه سوار بر اسب، صحنه جنگ پادشاه ساسانی با پادشاه اجنبی (هپتالی)، صحنه پيروزی پادشاه ایرانی بر دشمن اجنبی، يک صحنه مذهبی شامل تصويری از فرشته آناهيتا، الهه فراوانی و آب های روان با ظرف آبی در دست که در حال ریختن بر روی زمین و زنبق هاست و صحنه های معرفی شخصیت های مهم دوره ساسانی، صحنه تاج بخشی و صحنه ضيافت از جمله آن هاست.این صحنه ها با نوارهای ترسیم شده با طرح های برگ انگور یا چلیپا شکل محدود شده اند.
در انتهای این تالار، راهرویی به سمت داخل ساختمان ارتباط پیدا می‌کند که به یک آتشکده با فضای چهارطاقی با ابعاد چهار متر در چهار متر وارد می‌شود و آتشدان گچی بسیار زیبایی در میانه آن قرار دارد.
در سمت شمال این آتشکده، اتاقی کوچک با سه استودان گچی قرار دارد، بر روی استودان ها نقوش اساطیری گاو گیریفون، مار، عقرب و صحنه های شکار دیده می‌شود.در جنوب چهارطاقی آتشکده نیز فضایی مدور به عنوان «برشنوم گاه» یا محل تطهیر بوده است.
نيايشگاه بندیان به ظاهر در مجموعه ای از بناهای حکومتی یا «دستکرد» قرار داشته است.
بر اساس مدارک موجود اين ساختمان ها در زمان بهرام پنجم (۴۳۸/۴۲۰ ميلادی) بعد از جنگ با پادشاه هپتالی و کشتن او ساخته شده و در زمان پيروز پادشاه ساسانی که به دست هپتالی ها کشته شد، تخریب شده است.
براساس کتیبه های کشف شده به خط پهلوی که بر بدنه ديوارهای گچی تالار نقش بسته شده، درگز فعلی همان «دستگردی» است که با «مرو» يک واحد سياسی را تشکيل می‌داده و مقر يکی از مرزبانی های دوره ساسانی بوده است.
مضمون کتیبه ها حکم انتصاب شخصی به نام «يزداد» از طرف يک مقام عالی رتبه به نام «ويد شاپور» به دژبانی مرو است.
هم اکنون این مجموعه معماری در پوشش اولین سایت موزه طراحی شده در شرق ایران، مکان مناسبی برای معرفی بخشی از هنر دوره ساسانی خراسان است.
در خارج از ساختمان مرکزی و به فاصله چهل متری شرق آن، یک سازه برجی شکل از دوره ساسانی برجای مانده که دخمه تدفین یا برج خاموشان است. در این برج، بخش مهمی از مراسم مذهبی و خاص تدفین در آئین زردشت انجام می‌شده که از قداست زیادی برخوردار بوده است.
اقامتگاه حاکم یا تالار تشریفات، عمارت نسبتاً بزرگی است که در فاصله نودمتری جنوب غرب ساختمان نیایشگاه قرار دارد، این ساختمان با طرح تالار ستون دار محل زندگی یزداد شاپوران یا همان حاکم بندیان است.
در کنار نیایشگاه بندیان، محوطه تاریخی یاریم تپه با ۳۷ متر ارتفاع، یکی از مهم ترین محوطه های تاریخی شرق ایران است، این تپه بلندپیکر، در فاصله ۳۰۰ متری غرب مجموعه بندیان و در کناره رودخانه درونگر قرار گرفته است.
با توجه به شناسایی طیف بسیار گسترده داده های سفالی از زمان پیش از تاریخ تا دوران تاریخی، این محوطه بیشترین دوره استقرار پی درپی سکونت در خراسان را داراست.
محمود طغرایی مدیر پایگاه میراث فرهنگی بندیان درگز درباره اقدامات انجام شده در این مجموعه، اظهار می‌کند: «پس از اتمام کاوش باستان شناسان در محوطه مرکزی بندیان و سامان دهی و انجام اقدامات گسترده مرمتی و حفاظتی شواهد کشف شده، بر روی عوارض معماری، پوشش بزرگی طراحی و ساخته شد و در سال ۱۳۸۹ به عنوان سایت موزه بندیان به بهره برداری رسید.»
او می‌گوید: «نورپردازی گچ بری ها، بازسازی یکی از استودان ها، سامان دهی و مستندسازی فنی نقوش از جمله اقدامات مهم در داخل فضای سایت موزه در سال های گذشته است. طراحی محوطه سازی مجموعه در راستای سامان دهی مسیر گردشگران نیز از اقدامات مهم سال ۹۸ و سال جاری است.»
طغرایی می‌افزاید: «مرمت برج خاموشی، تالار تشریفات یا ساختمان اقامتگاهی حاکم و توسعه و تکمیل طرح محوطه سازی در تمام محدوده مجموعه از برنامه های سال های آینده این پایگاه است.ایجاد نمایشگاه دستاوردهای بندیان که در برگیرنده تصاویر و شرحی از مراحل کشف و تأسیس سایت موزه مذکور در یکی از فضاهای ساختمان اداری موجود است، از دیگر برنامه های در دست انجام است.»
ابوالفضل مکرمی فر مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی نیز می‌گوید: «شهرستان درگز از جمله شهرستان های خراسان رضوی با ویژگی های خاص گردشگری است که علاوه بر گردشگری تفریحی، با داشتن مجموعه تاریخی بندیان، می‌تواند گردشگر تاریخی و فرهنگی را نیز جذب کند. مجموعه بندیان درگز بخشی از تاریخ و هویت خراسان بزرگ است که اگرچه به صورت اتفاقی این محوطه باستانی کشف شده است اما مطالعات بسیار ارزشمندی در این محوطه صورت گرفته و اکنون این محوطه باستانی سندی از تاریخ و هویت خراسان و ایران کهن است.»
او عنوان می‌کند: «محوطه باستانی بندیان درگز هنوز نه تنها برای مردم بلکه برای باستان شناسان نیز کاملاً شناخته نشده است و هنوز بخشی از آن در برنامه مطالعه و تحقیق قرار دارد.بندیان درگز ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد که هم اکنون مقدمات آن در حال انجام است.»